Από το βιβλίο του Πότη Γ. Ρουμελιώτη «Η Μπαρμπίτσα και η Σκούρα της Λακεδαίμονος - Ιστορία και Λαογραφία»

Το κλίμα της Βαρβίτσας είναι ορεινό, ξηρό και πολύ υγιεινό, γι αυτό από τα παλαιότερα χρόνια μέχρι και σήμερα, πολλοί ντόπιοι από τη Σκούρα, αλλά και ξένοι από τη Σπάρτη και τα γύρω πεδινά χωριά ανεβαίνουν τα καλοκαίρια στη Βαρβίτσα και παραθερίζουν.

Μέχρι σήμερα, δεν έχει εξακριβωθεί απόλυτα το πώς και γιατί η Βαρβίτσα ονομάστηκε έτσι. Υπάρχουν οι γνώμες δύο γνωστών συγγραφέων, που έγραψαν για το θέμα τούτο στα ιστορικά βιβλία τους,. Ο Φαίδων Κουκουλές σε δύο βιβλία του «Ιστορία της Βαμβακούς» και «Οινουντιακά» γράφει ότι η ονομασία της Βαρβίτσας προήλθε από τη Βερβίτσα των Τροπαίων της Γορτυνίας ή τη Μπαρμπίτσα του Βαλτετσίου Μαντινείας απ' όπου κατά την παράδοση κατάγονται οι οικογένειες Φουντά και Πατσαλού. Ο Παν. Δούκας στο κλασσικό για τη Λακωνία έργο του «Η Σπάρτη δια μέσου των αιώνων» ανάμεσα στα σλαυικά τοπωνύμια της Λακωνίας, αναφέρει και τη Βαρμπίτα από τη λέξη Varba = Ιτέα και Varbitsa = ετίτσα, μικρή Ιτέα. Με άλλα λόγια, δηλ. η λέξη Μπαρμπίτσα, πιθανότατα είναι σλαυική και προήλθε από τις πολλές ιτιές, που υπήρχαν παλιότερα, όπως λέει η παράδοση και που μερικές υπάρχουν ακόμα στα χαμηλότερα μέρη του χωριού. Αυτά λένε οι ιστορικοί συγγραφείς. Ποια όμως από τις γνώμες αυτές είναι η πιο σωστή, δύσκολο είναι να υποστηρίξει κανείς.

Από το βιβλίο του Νίκου Δ. Ματθαίου «Ο Πρωτοκλέφτης Ζαχαριάς, η εποχή του και το '21 - Η γενέτειρά του Μπαρμπίτσα και τα γύρω χωριά.

'Ένα τέτοιο μπουλούκι από κλέφτες ή κυνηγημένους στασιαστές κατάφευγε για ασφάλεια στις πυκνοδασωμένες πλαγιές του Μετεριζιού. Κοντά του έσερνε και τις οικογένειες για να τις προστατέψει από τη μανία της αντεκδίκησης του Τούρκου μπουλούκμπαση. Στα Καλύβια, oνoμασία που ασφαλώς τότε πήρε, δυτικά του σημερινού χωριού, έστησε αρχικά το λημέρι της η κλέφτικη αυτή ομάδα. 'Έφτιαξε πρόχειρες καλύβες και κατοίκησε εκεί. Πόσο καιρό έμεινε στην το-ποθεσία αυτή δεν το ξέρομε. Πάντως εγκατέλειψε το λημέρι εκείνο και μεταφέρθηκε νοτιότερα στον Αϊ-Θανάση, νοτιοδυτικά του σημερινού χωριού.

Οι λόγοι που ανάγκασαν τους πρώτους αυτούς κατοίκους της μετέπειτα Μπαρμπίτσας να εγκαταλείψουν τα Καλύβια -σύμφωνα με την τοπική παράδοση -ήταν το υγρό κλίμα, τα κουνούπια και η σκνίπα.

Η λεκανοειδής αυτή περιοχή, που περιβάλλεται από υψώματα, βρίσκεται σε μέρος απόκρυφο και χαμηλό. 'Έχει άφθονα νερά που σχηματίζουν πολλούς μικρούς βάλτους. Πολλά κουνούπια και σκνίπα υπάρχουν και σήμερα σε κείνο το μέρος.

Στην κορυφή του υψώματος υπάρχουν τα χαλάσματα μικρής εκκλησούλας, που δεν ξέρουμε αν χτίσθηκε τότε ή αργότερα. Πάντως το εκκλησάκι έδωσε τ' όνομά του στο ύψωμα και τη γύρω περιοχή.

Σύντομα όμως εγκατέλειψαν κι αυτή την τοποθεσία κι ήρθαν στο σημερινό χωριό. Για την αιτία της εγκαταλείψεως δε λέει τίποτα η παράδοση. Αλλά, γνωρίζοντας τις τοποθεσίες, μπορούμε να υποθέσουμε -με σημερινά κριτήρια -ότι το μέρος εκείνο δεν προσφερόταν για μόνιμο χωριό. Στο πάνω μέρος υπάρχει ομαλό έδαφος, ενώ ανατολικά, δυτικά και νότια καταλήγει σε απότομες κατηφοριές, εκτε-θειμένο σ' όλους τους ανέμους σχεδόν και, το σοβαρότερο, δεν έχει νερό. Η πλησιέστερη πηγή είναι της Βατόλακκας ή του Παλιόμυλου, σε μακρινή απόσταση και μ' ανώμαλη διαδρομή. Τούτοι δε πρέπει και τότε να στάθηκαν οι λόγοι της εγκαταλείψεως του Αϊ-Θανάση. Την περιοχή του σημερινού χωριού, που σε συνέχεια εγκαταστά-θηκαν, την κάλυπτε -κατά την παράδοση -πυκνό δάσος από δέντρα και θάμνους. Τόσο πυκνό που ήταν αδιάβατο. «Υπήρχε Δρυμός μέγας εν των οποιω των κλεφτών πολλοί εύρισκον καταφύγιο», λέει ο Κουκουλές και συνεχίζει: «ούτοι βλέποντες ότι επί του κρησφυγέτου των ήταν ασφαλείς απεφάσισαν μικρόν κατά μικρόν και μόνιμον εv αυτώ συνοικισμόν να κάμωσιν». Και διηγείται η τοπική παράδοση, ότι ένας από τους μακρινούς προγόνους μας, που έβοσκε το κοπάδι του στην πλαγιά αυτή, παρατηρούσε ένα τραγί να ξεκόβει από του μπουλούκι και να μπαίνει στο βατιώνα κι όταν έβγαινε ήταν μουσκε-μένο το γένι του. Κάπου 'κει στο βάθος του πυκνού βατιώνα υπήρχε νερό. Τούτο, λέει, τους παρακίνησε να πλησιάσουν σε κείνη την περιο-χή, κι αφού βεβαιώθηκαν για το νερό, έχτισαν το χωριό.

Στην τοποθεσία αυτή χτίστηκε και παρέμεινε πια οριστικά το χωριό. 'Εχει περισσότερα πλεονεκτήματα από τις δύο άλλες και για σήμερα, αλλά και για τότε. Είχε αρκετά νερά μέσα στο χωριό και βρίσκεται σε μέρος ξάγναντο με έδαφος και κλίμα ξερικό. Η περιοχή ήταν καλυμμένη από πυκνό δάσος που τους προστάτευε από το βοριά και τους παγετώνες. Ολόγυρα περιβάλλεται με υψώματα, όπως το Μετερίζι, επάνω και κάτω της Παναγίας, του Προφήτη Ηλία (Αϊ Λιά) και του Αϊ-Θανάση. Εξαιρετικά καραούλια -για τότε -και φυσικά οχυρά για την υπεράσπισή τους από τις επιδρομές των Τούρκων, είτε ν' αμυνθούν είτε εύκολα να διαφύγουν, αποσυρόμενοι προς τα κρησφύγετα του Πάρνωνα. Η τοποθεσία αυτή ήταν η πιο κατάλληλη για την εγκατάστασή τους τότε, σαν κλέφτικης ομάδας, αλλά και σήμερα σαν χωριού.

Οι εκκλησίες που περιγράφονται στο βιβλίο του Πότη Γ. Ρουμελιώτη «Η Μπαρμπίτσα και η Σκούρα της Λακεδαίμονος - Ιστορία και Λαογραφία» περιγράφονται οι πιο κάτω ναοί.

Άγιος Δημήτριος, Άγιος Βασίλειος, Η Παναγιά - Κοίμηση της Θεοτόκου, Προφήτης Ηλίας, Ζωοδόχος Πηγή (Μοναστήρι της Θεοτόκου), Άγιος Γεώργιος, Αγία Τριάδα, Άγιος Σπυρίδωνας, Άγιος Αθανάσιος, Άγιος Θεόδωρος.

Από όλες αυτές περιγράφεται σήμερα ο Άγιος Δημήτριος. Σε άλλο χρονικό διάστημα θα περιγραφούν και οι υπόλοιποι ναοί.

Η πιο παλιά και πρώτη εκκλησία της Μπαρμπίτσας ήταν μια μικρή εκκλησούλα αφιερωμένη στον Αγ. Δημήτριο, χτισμένη γύρω στα 1650 -1680, τότε ακριβώς, που χτίστηκε το χωριό στη σημερινή του θέση, με τα πρώτα σπίτια γύρω της, όπως γράφω και πιο πάνω, στην ιστορία του χωριού. Μετά 50 περίπου χρόνια, το 1715 συγκεκριμένα, η εκκλησούλα εκείνη ανοικοδομήθηκε, έγινε μεγαλύτερη, με σταυροειδές σχήμα σε βυζαντινό ρυθμό και αγιογραφήθηκε, όπως μας πληροφορεί η εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα στη νότια πλευρά της, της οποίας το περιεχόμενο αναφέρω στις γραπτές μαρτυρίες για την εμφάνιση της Μπαρμπίτσας.

Η εκκλησία αυτή, που, κατά το μισό της, περίπου, σώζεται και σή-μερα, εξυπηρέτησε για πολλά χρόνια το χωριό, από τότε που χτίστηκε μέχρι τις αρχές του αιώνα μας.

Κι επειδή το χωριό μεγάλωσε κι η εκκλησία είχε παλιώσει πολύ, γεν-νήθηκε η ανάγκη για το χτίσιμο νέας και μεγαλύτερης εκκλησίας, στον ίδιο χώρο, τον περίβολο της παλιάς εκκλησίας, που, για να μεγαλώσει, όσο χρειαζόταν, δώρισε ο εφημέριος τότε Ευθ. Καρβούνης ένα μικρό οικόπεδο, αγορασμένο από τον Σπ. Τσαφούλια κι ακόμη, έκοψαν ένα κομμάτι από τη δυτική πλευρά του παλιού Αϊ -Δημήτρη. Κι αφού εξοικονομήθηκε ο απαραίτητος χώρος, στις 16 Σεπτέμβρη του 1919, θεμελιώθηκε η νέα εκκλησία του Αγ. Δημητρίου.

Οι ντόπιες μαρτυρίες λένε ότι ο παλιός Αγ. Δημήτριος είχε κι έναν όροφο, που τον περασμένο αιώνα χρησίμευε για σχολείο. Η εκκλησία είναι στρωμένη στο δάπεδό της με λευκές μαρμάρινες πλάκες, σε μια από τις οποίες είναι σκαλισμένος ένας δικέφαλος αετός. Το τέμπλο είναι ξύλινο κι ολόκληρη η εσωτερική επιφάνεια των τοίχων και της στέγης, του ιερού και του τρούλου είναι αγιογραφημένη. Μερικές από τις αγιογραφίες διατηρούνται ακόμη σε σχεδόν καλή κατάσταση, ενώ οι πιο πολλές είναι κατεστραμμένες.

Θα πρέπει να παρουσιάζει αρκετό ενδιαφέρον για τη βυζαντινή αγιογραφία και εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, γιατί το 1976, η Αρχαιολογική Υπηρεσία χαρακτήρισε την εκκλησία σαν διατηρητέο μνημείο και με εντολή της έγινε επισκευή και συντήρηση της στέγης της, ώστε να προφυ-λαχτεί από τα χιόνια και τις βροχές το εσωτερικό της. Ας ελπίσουμε ότι στο κοντινό μέλλον θα γίνει συντήρηση και των αγιογραφιών της από κάποιον ειδικό τεχνίτη και θα περισωθούν, κατά το δυνατό, από την τελική φθορά.

Ας έρθουμε τώρα στο νέο Αγ. Δημήτριο, που βρίσκεται στον ίδιο περίβολο και δυτικά του παλιού. Θεμελιώθηκε, το 1919. Μας το λένε αυτό και δυο επιγραφές. η μία έξω, στη δυτική πλευρά και πάνω από τον πρόναο, γραμμένη κάτω από τη γνωστή βυζαντινή καρκι-νική επιγραφή :

ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ

ΕΓΕΝΕΤΟ ΕΝ ΕΤΕΙ 19Ι9

Η άλλη βρίσκεται στο εσωτερικό, πάνω στη βόρεια πλευρά κι ακριβώς απέναντι στη νότια είσοδο και γράφει :

ΔΑΠΑΝΗ ΤΩΝ ΕΝ ΑΜΕΡΙΚΗ ΣΚΟΥΡΟΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΩΝ ΤΩ 1919

Και πραγματικά, ο νέος Αγ. Δημήτριος έγινε με δαπάνες των Σκουροβαρβιτσιωτών της Αμερικής, αλλά και με την προσωπική και σκληρή δουλειά των κατοίκων, που με τόσην ευχαρίστηση κι ενθoυσιασμό πρόσφεραν. Το καθαρό λευκό μάρμαρο, με το οποίο χτίστηκε η εκκλησία, προέρχεται από το τότε νταμάρι (λατoμείo) στου Μουσταφά, που ανακαλύφθηκε κατά παράδοξο τρόπο: ο γέρο Αριστείδης Παγώνης, ονειρεύτηκε στον ύπνο του ότι στη θέση αυτή (στου Μουσταφά) υπάρχει, κάτω από τα χώματα, τους θάμνoυς και τα δέντρα, το πολύτιμο μάρμαρo και πως πρέπει να το αναγγείλει αυτό στην Επιτροπή (Ανεγέρσεως) Εκτελέσεως Κοινωφελών Eργων Σκουροβαρβίτσης, που φρόντιζε να βρει κάποιο κατάλληλο λατομείο. 'Ετσι κι έγινε. Για τη μεταφορά των μαρμάρων, πρώτα. κατασκευάστηκε ο απαραίτητος Kαρόδρομος, μήκους αρκετών χιλιομέτρων, με την προσωπική εργασία των κατοίκων. Κατόπιν έφεραν τετράτροχα κάρα από την Τρίπολη, που μετέφεραν τα μεγάλα κομμάτια μαρμάρων. Τα μικρά κομμάτια τα μετέφεραν οι Μπαρμπιτσιώτες με τα ζώα τους.

Η εξόρυξη κι η κατεργασία των μαρμάρων έγινε από ειδικούς και έμπειρους τεχνίτες λατόμους μαρμαράδες, από το Καστρί της Κυνουρίας. Από το Καστρί επίσης προερχόταν κι ο πρωτομάστορας κι αρχιτέκτονας, που σχεδίασε την εκκλησία. Λεγότανε Λαμπίρης.

Η αρχιτεκτονική του είναι σε βυζαντινό ρυθμό με τρούλο, και με στέγη κεραμοσκεπή. Οι τοίχοι του κι ο τρούλος είναι ολόκληροι από λευκό πελεκημένο μάρμαρο. Στα δυτικά υπάρχει μικρός πρόναος -υπό-στεγο, που στηρίζεται σε δυο μαρμάρινες κολώνες.

Ο κυρίως ναός είναι λιτός, όπως και όλο το εσωτερικό του. Το δάπεδό του είναι στρωμένο με λευκές μαρμάρινες πλάκες και χωρίζεται σε τρία κλίτη με δυο σειρές κολώνες. Στο δυτικό μέρος υπάρχει και γυναικωνίτης. Η οροφή (ουρανός) έχει ωραίο θαλασσί χρώμα κι είναι διακοσμημένη με πλήθος λαμπερά χρυσά αστεράκια.

Δυστυχώς, δεν υπάρχουν καθόλου αγιογραφίες στους τοίχους κι η έλλειψη αυτή είναι πολύ αισθητή. Οι τοίχοι είναι λευκοί. Αποζημιώνεται όμως πλούσια ο εκκλησιαζόμενος ή ο επισκέπτης, βλέποντας το ωραιότατο και πολύ εντυπωσιακό μαρμάρινο τέμπλο. Είναι κατασκευασμένο από ατόφιο σκαλιστό μάρμαρο, με δυο κολώνες δεξιά κι αριστερά στην Ωραία Πύλη, από μαύρο λαμπερό μάρμαρο αυτές, που δίνουν μια θαυμάσια; αρμο-νία με το μάρμαρο του τέμπλου. Μια καλαίσθητη επιγραφή μας πληροφορεί για τον δωρητή: ΔΑΠΑΝΗ ΓΕΩΡΓΙ0Υ Π. ΚΟΤΖ1Α.

Το τέμπλο αυτό, με τα λεπτά και πλούσια σκαλίσματά του είναι εξαιρετικό έργο τέχνης και το πολυτιμότερο στολίδι του ναού, πραγματικό κι αληθινό χάρμα για τα μάτια. Η στέγη, τέλος, στηρίζεται σε έξι μεγάλες μαρμάρινες κολώνες.

Από το προεισαγωγικό σημείωμα του Νίκου Δ. Ματθαίου, από το βιβλίο του «Ο πρωτοκλέφτης Ζαχαριάς, η εποχή του και το '21» (με μικρές τροποποιήσεις).

Μπαίνοντας σε μιαν προεπαναστατική περίοδο, ένας μεγάλος και άξιος άντρας, γέννημα και θρέμμα της Μπαρμπίτσας θα γίνει καμάρι και τιμή του τόπου προβάλλοντας και διαδραματίζοντας έναν ηγετικό ρόλο σ' όλο το Μοριά με αντίκτυπο κι επίδραση πανελλαδική. Η εποχή αυτή είναι του πρωτοκλέφτη Ζαχαριά Μπαρμπιτσιώτη.

Τούτο βέβαια μας αναγκάζει ν' απομακρυνθούμε κάπως από τα περιορισμένα όρια του χωριού μας και v' αναφερθούμε πλατύτερα σε ιστορικά γεγονότα πολυσύνθετα και γενικότερης εθνικής σημασίας, όχι όμως άσχετα με την ιστορία του χωριού. Αλλά είναι κι αυτά κομμάτι της όλης ιστορίας του, όπως τουλάχιστον την υπαγόρευσαν και τη διαμόρφωσαν τα άξια παιδιά του και πάνω απ' όλα, ο Ζαχαριάς.

Πολλά μέχρι σήμερα έχουν ειπωθεί και γραφτεί για το Ζαχαριά. Όλοι οι ιστορικοί, οι απομνημονευματογράφοι και οι ξένοι περιηγητές, κάτι μας αναφέρουν. Η στοματική παράδοση που στάθηκε στα πλούσια σε αφηγήσεις γεγονότα, συγκράτησε και μετέδωσε περισσότερα στοιχεία. Πολλά, ακόμη, είναι τα τραγούδια του που μέχρι τις δικές μας μέρες ακούγοvταv με ξεχωριστή περηφάνεια στα περισσότερα χωριά της Λακωνίας και της Αρκαδίας. Πολλά και σκόρπια τα τοπωνύμια, «η Βίγλα του Ζαχαριά», τα «Λημέρια», «το Μπαρμπεριό», «το Κοτρώνι», «το Τσουγκάνι», «το Πήδημα», «οι Πύργοι», «τα Χαλάσματα», που και σε μας, κρύβουν κάτι βαθύτερο και μεγαλύτερο. Κάτι που με την ονομασία τους ακόμα μιλάνε και διαλαλούν το πέρασμά του. Ίσως για κανέναν άλλον, η λαϊκή παράδοση δεν συγκράτησε και δεν διηγήθηκε τόσα, δεν περιέβαλε με τόση φήμη, αγάπη και θαυμασμό.

Οι παλαιότεροι ιστορικοί, θαμπωμένοι από το θαύμα του 21, δεν καταπιάστηκαν με τους πρόδρομους, τους πρωτολάτες του. Εκείνους δηλαδή που προετοίμασαν κι άνοιξαν το δρόμο για τον ξεσηκωμό. Κι έτσι έχουμε το κενό. Και το μεγαλύτερο, δεν έχουμε ατόφια τη ζωή και τη δράση του Ζαχαριά, που καλύπτει την κοντινή και την πιο ζωντανή προεπαναστική περίοδο και που για μας, είναι ένας από τους κυριότερους πρωτεργάτες και συντελεστές του μεγάλου ξεσηκωμού. Αγνοήθηκε αυτή, η καθ' όλα αξιόλογη, ιστορική περίοδος και μαζί μ' αυτή παράμεινε αγνοημένος, παραγκωνισμένος και υποτιμημένος ένας ήρωας λαϊκός και εθνικός αγωνιστής, ο γίγαντας Ζαχαριάς.

Είναι βέβαια αλήθεια ότι αρκετοί νεώτεροι ερευνητές προσπάθησαν να περισώσουν ό,τι μπόρεσαν να συλλέξουν και να καλύψουν το κενό, συναρμολογώντας μια πλατύτερη περιγραφή για την εποχή και την προσωπικότητα του Ζαχαριά. 'Όλοι όμως ομολόγησαν ότι πολλά από τη ζωή και τη δράση του έχουν χαθεί πια.

(Επιμέλεια Ντόναλντ Μακφαίηλ)